شهر شوشتر در شمال خوزستان قرار دارد که با درفول ۶۳ کیلومتر فاصله دارد. این شهر به مجموعه آبشار و سازه های آبی آن معروف است. تاریخ نویسان معتقد اند ساخت این شهر به دلیل از بین رفتن شهر شوش است از این رو شهری به نام شوشتر به معنی شهری بهتر در چندکیلومتری شهر شوش ساخته شد. جالب است بدانید شهر شوش تا اوایل دوره پهلوی مرکز استان خوزستان بوده است. به دلیل موقعیت ویژه ای که شهر شوشتر دارد و عبور رودخانه کارون و دز باعث شده که در این شهر یک سیستم آبیاری پیچیده و عظیمی بوجود بیاید که قدمت آن به دوران هخامنشیان و ساسانیان باز‌می‌گردد.
اگرچه احتمال می‌رود سنگ بنای سازه های آبی شوشتر در زمان هخامنشیان گذاشته شده باشد، قدمت این مجموعه شگفت‌انگیز به عصر ساسانی برمی‌گردد و ساخت‌وساز آن را به پادشاهانی چون اردشیر اول و شاپور نسبت می‌دهند؛ اما به‌طور کلی این مجموعه در طی زمان و در دوره‌های مختلف کامل‌تر شده و بخش‌هایی به آن اضافه شده است. بر اساس اسناد و مدارک در عهد قاجار نیز مرمت و بازسازی در این اثر صورت گرفته است. این سازه متشکل از پل‌ها، بند، آبشار، کانال و تونل‌های بزرگی است که به صورت بسیار هماهنگ و منظمی با هم دیگر در ارتباط هستند و نقش هدایت کردن آب را دارد این مجموعه زیبا و کم نظیر با هدف بیش ترین استفاده از آب ایجاد شده است. اما امروزه تنها بخشی از آن باقی مانده است.
در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ باستان شناس نامدار فرانسوی از این محوطه به عنوان بزرگ ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شده است. مجموعه آبی شوشتر از بزرگ ترین مجموعه‌‌های صنعتی قبل از انقلاب صنعتی است که در نوع خود نه تنها در ایران بلکه در جهان نیز بی‌نظیر است و نام خود را در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسانده است.
آسیاب های آبی شوشتر شامل بخش های مختلفی می شود از جمله:
۱) آسیاب آبی: با مسدود کردن سد گرگر، سطح آب بالا می آید و سه تونل حفر شده در سنگ را پر می کند سپس آب این تونل‌ها به کانال‌های متعددی تقسیم می‌شود و به قسمتی می‌رود که أسیاب های آبی قرار گرفته، بعد از چرخاندن آسیاب نیز همانند آبشار به حوضچه‌هایی سرازیر می‌شود که منظره چشم نوازی را ایجاد می‌کند.
۲) بند میزان: به دلیل پایین بودن سطح آب برای آبیاری زمین‌های کشاوری نیاز داشتند سطح آب را بالا بیاورند از این رو بند میزان را روی رودخانه ایجاد می‌کنند تا با مسدود کردن جریان آب سطح آب بالا بیاید. بند میزان با نام‌های بند قیصر، شاپوری، دولت‌شاه، تراز، خاقان و محمدعلی شاه نیز شناخته می‌شود. این بند موجب دو شاخه شدن آب رودخانه کارون شده و آن را به دو شاخه شُطیط و گَرگَر تقسیم می‌کند. به‌دلیل اینکه آب تقسیم شده در رود شطیط دو برابر حجم آب تقسیم شده به رود گرگر است، رود گرگر را دودانگه یا مسرقان و رود شطیط را چهاردانگه می‌گویند. این بند برای میزان کردن آب جاری دو رودخانه گرگر و شطیط احداث شده است؛ برای همین به آن بند میزان گفته می‌شود که به‌صورت دایره‌ای با سنگ تراشیده و ساروج در ابتدای رود گرگر ساخته شده است و در انتهای آن برج کلاه فرنگی قرار دارد. این بند از چند دهانه تشکیل شده که مهم‌ترین آن‌ها دهانه‌ای است جدا که تنظیم آب دو شاخه رودخانه را انجام می‌دهد؛ به‌گونه‌ای که اگر دبی گرگر بیشتر از یک سوم باشد آن را به شاخه شطیط انتقال می‌دهد و برعکس؛ که این خود از شاهکارهای معماری این بند است.
۳)کلاه فرنگی: کلاه فرنگی برجی است در نزدیکی رودخانه که در زمان قاجار ساخته شده است. این مکان محلی برای نظارت به کارگران، میزان و شدت آب در پهنه رودخانه است. کلاه فرنگی برجی هشت ضلعی و مشرف به بند میزان است که روی پایه چهارمتری از سطح زمین قرار دارد. در حال حاضر، از ارتفاع آن هفت متر باقی‌مانده و در نمای آن سنگ‌های تراش‌خورده کار شده بوده است. درباره زمان ساخت و کاربرد برج کلاه‌فرنگی شوشتر چندین نظریه وجود دارد؛ برخی معتقدند که این برج جایگاه دیده‌بانی قیصر روم یا شاپور ساسانی و محل نظارت بر کار کارگران بوده است؛ اما برخی بر این باور هستند که از این برج بر مقدار و شدت جریان رودخانه نظارت می‌کردند.
۴) رودخانه گرگر: این رودخانه در شمال شهر شوشتر قرار گرفته و یکی از شاخه‌های فرعی رودخانه کارون است و توسط بند میزان از آن جدا شده است. همچنین این رودخانه به‌صورت دست‌کند و مصنوعی، در دوران هخامنشیان یا به روایتی به دستور اردشیر، پادشاه ساسانی ساخته شده است تا حجم آب کارون را برای امنیت شهر کم کند. کف این رود را سنگ فرش و آن‌ها را با بست‌های فلزی به هم متصل کرده‌اند و این کار برای جلوگیری ازعمیق‌تر شدن بستر آن بوده است. این رود از داخل شهر عبور می‌کند و آب مورد نیاز کانال‌ها و تونل‌ها را تأمین می‌کند. سپس گرگر در محل بند قیر به شاخه شطیط می‌پیوندد که به‌همراه رود دز به رودخانه کارون می‌ریزند.
۵) پل بند برج عیار: این بند در پایین ترین قسمت آبشارها قرار گرفته است و قدمت آن به زمان اسانیان باز می‌گردد، اعتقاد بر این است که این برج با آندوخنه و ذخایر طلای یک زن ساخته شده از این رو نام این برج را عیار به معنی ظرفی برای نگهداری طلا نام گذاری کرده اند.
۶) پل شاه علی این پل بازمانده از دوران صفویه است. که دارای طاقی‌های متعددی است اما در حال حاضر ۳ طاق آن باقی مانده است. بعد از احداث پل جدید که شوشتر را به اهواز وصل می‌کند پل شاه علی دیگر تسنفاده ای ندارد.
۷) پل بند شادروان: عده ای پل بند شادروان را قدیمی ترین پل هان یاد می‌کنند. این پل که دارای ۴۴ دعانه بوده است که به مرور زمان بخشی از آن از بین رفته است.
۸) بند ماهی بازان: نام دیگر این بند، بند خداآفرین است شاید به دلیل اینکه ساخته دست نیست و به صورت طبیعی بر روی رودخانه گرگر ایجاد شده است
۹) بند دختر: آخرین بند در تنگه‌کوهستان استکه رود کارون از آن عبور می‌کند. بندهای بسیار دیگر هم مانند بند دارا ، بند خاک و بند شرابدار هم از دیگربندهای این مجموعه عظیم می‌باشد.
۱۰) سیکا: سیکا محلی برای استراحت و تفریح است که در قسمت غری این مجموعه قرار دارد و دسترسی به آن از طریق پله‌هایی که به صورت دسترس در سنگ کنده شده است امکان پذیر است. در داخل این مکان حوض ۸ ضلعی دیده می‌شود که کانال های کوچکی به آن می‌رسد و سپس آب آن به سمت رودخانه هدایت می‌شود.
هر یک از سازه های آبی شوشتر کارکرد و کاربرد خاص خود را دارند که در ارتباط با یکدیگر، مجموعه‌ای به هم پیوسته را تشکیل می‌دهند. در ساخت و معماری سازه های شوشتر نیز مصالحی چون سنگ، آجر و ملات ساروج به کاررفته است. این سازه‌ها، روزگاری موجب رونق صنعت و کشاورزی بودند و نقش مهمی در حمل و نقل، ارتباطات و بازرگانی داشتند. سازه های آبی شوشتر، آب را یکسان و برابر به همه شهر رسانده و از فوران رود کارون جلوگیری می‌کردند. همچنین هوای خنکی را پدید می‌آورند که از راه شوادون‌ها که در گویش شوشتری به سردابه و زیرزمین گفته می‌شود، آب را به خانه‌های مردم می‌فرستادند. افزون بر آن، زمین‌های کشاورزی سیراب می‌شدند و چرخ‌های آسیاب برای تهیه آرد گندم به کار می‌افتادند.
سازندگان سازه های آبی شوشتر از نبوغ و دانش فنی زیادی در زمینه مهندسی هیدرولیک برخوردار بوده‌اند و با مدیریت و کنترل آب، اقدام به بهره‌برداری صحیح و اصولی از منابع آبی کرده‌اند. آن‌ها با احداث سازه های آبی متعدد، انحراف و انتقال آب رودخانه کارون؛ کاملا هوشمندانه از آب نهایت استفاده را برده‌اند و از آن برای آشامیدن، آبیاری زمین‌های کشاورزی و صنعت استفاده کرده‌اند.
