گور دختر

بنای مشهور به گوردختر آرامگاهی مشابه به آرامگاه کوروش کبیر در مقیاس کوچک است که در ارتفاعات شرقیِ تنگ ارم و در شهرستان دشتستان از توابع استان بوشهر واقع شده است. تاریخ ساخت این بنا به سده ششم قبل از میلاد به دوران هخامنشیان باز می گردد. گور دختر به تعبیری نسخه اول آرامگاه کوروش است. با توجه به نبود هیچ گونه سنگ نبشته یا سنگ‌نگاره ای بر روی بنای گور دختر، نظریات مختلفی در خصوص انتصاب این بنا به آرامگاه کوروش کوچک پسر داریوش دوم، چیش پیش یا کوروش اول جد کوروش کبیر، آتوسا دختر کوروش، ماندانا مادر کوروش و یا خواهر کوروش بزرگ وجود دارد. بنای گوردختر از 24 قطعه سنگ در ابعاد مختلف و به شکل مکعب مستطیل ساخته شده است. ساختمان زیگوراتی این آرامگاه که بر روی سکوئی سنگی ساخته شده است شامل سه سکوی سنگی پله ای شکل، اتاق تدفین با سقف خَرپشته‌ای و یک ورودی در جهت شمال شرقی می ‌شود. در درون اتاقک بنا حوضچه‌ای کوچک و بر بالای این مقبره یک فرورفتگی شبیه به یک قاب وجود دارد که احتمالاً جایگاه قرارگرفتن یک کتیبه بوده ‌است. در ساخت این بنا هیچگونه ملاتی به کار نرفته و قطعات سنگی با بست های آهنی به یکدیگر متصل شده اند. در کنار این مقبره بقایای کاخ اردشیر ساسانی دیده می شود. گور دختر در میانه دهه ۱۳۸۰ مورد مرمت قرار گرفت. گور دختر در تاریخ 11 مرداد سال ۱۳۷۶ با شماره ۱۸۹۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

آرامگاه اسماعیل سامانی

 

آرامگاه اسماعیل سامانی از امیران دودمان سامانیان در کشور تاجیکستان در شهر بخارا و درون یک پارک قرار گرفته است. اسماعیل سامانی از امیران دودمان سامانیان بود. وی شهر بخارا را به پایتختی برگزید و به زبان و فرهنگ ادبیات فارسی دلبستگی بسیار داشت و رودکی سروده‌هایی در ستایش از وی دارد. همچنین وی خود را از دودمان بهرام چوبین می‌دانست و در راه زنده نگاه داشتن زبان فارسی تلاش زیادی نمود. اسماعیل از سوی برادر بزرگترش نصر که نماینده و زمامدار خلیفه بغداد در خراسان به پایتختی سمرقند بود، به زمامداری بخارا گماشته شد. به دلیل کردار نیکویش به زودی مردم زیادی را به خود جلب کرد. ساخت بنای آرامگاه بین سال‌های ۸۹۲ تا ۹۴۳، یکی از معتبرترین نمونه‌های معماری آسیای مرکزی به شمار می‌رود. در ساخت آرامگاه از معماری شیوه رازی الگوبرداری شده‌ است و آجرکاری آن پیچیدگی بسیار زیبایی دارد. تا چند دهه اخیر آرامگاه اسماعیل سامانی در زیر خاک مدفون بود و همین امر موجب شده است که در اثر گذشت زمان، آسیب زیادی به بنا وارد نشود. ساختمان‌ مکعب‌ شکل‌ گنبد دار مقبره‌ی این حاکم دوره سامانیان‌ با ۴ ورودی‌ یکسان‌ خود و ردیف‌ طاقگان‌ و گنبدهای‌ فرعى‌ چهارگانه‌ی آن‌ برخى‌ از محققان‌ را به‌ مقایسه‌ی عینى‌ میان‌ این‌ بنا و بنای چهارطاقی‌های ساسانى‌ رهنمون‌ ساخته‌ است‌. ساختار کلى‌ این مقبره الهام‌بخش‌ بسیاری از مقابر دوره‌های بعد شد.

 

برج کاشانه بسطام

ارتفاع این برج از درون ۲۴ متر و از بیرون نزدیک به ۲۰ متر است و در بالای برج نوشته‌ای به خط کوفی دیده می‌شود که در آن نام الجایتو ثبت شده است. برج کاشانه بسطام از بناهای تاریخی قرن هفتم و هشتم هجری است. تاریخ بنای برج کاشانه بر اساس کتیبه سر در ورودی، سال ۷۰۰ قمری است. بسیاری از تحقیقات نشان می‌دهند که این ساختمان آتشکده شهر بسطام بوده که در دوره‌های بعد از اسلام از آن برای دیده‌بانی شهر استفاده می‌شده است. برخی از شرق‌ شناسان از جمله آندره گدار بر این گمان است که این بنا از آثار غازان‌ خان مغول است و نام اصلی آن غازانه بوده که به مرور زمان و بدون توجه به اصل آن کاشانه نامیده شده است. در دوره‌ های بعد از اسلام، از این برج برای دیده‌ بانی بسطام استفاده می‌ شد. با توجه به اسلوب ساختمان و عوامل دیگر به نظر می‌ رسد؛ این بنا به رصدخانه بسیار شبیه است. شکل خارجی آن چند ضلعی منتظم سی ضلعی است. در بالای برج دو حاشیه از آجر های بزرگ وجود دارد که بر روی آن مطالبی نوشته شده است. در ضلع جنوب غربی این برج روی یک آجر کلمه بسم الله الرحمن الرحیم با خط ثلث بسیار زیبایی خوانده می‌ شود. سقف برج به گذشت زمان فرو ریخته بوده که در دوره‌ های بعد به تعمیر آن اقدام شده است. این ساختمان که نمای خارجی آن دارای جلوه و شکوه خاصی است، از بناهای درخور اهمیت خطه قومس بوده و نمای خارجی آن نیز دارای جلوه و شکوه خاصی است. برج کاشانه در سال 1310 به شماره 69 در فهرست آثار تاریخى به ثبت رسیده است.

برج لاجیم سوادکوه

لغت لاجیم بیانگر جایی در میان مرداب یا جای آبگیر است، اما معنی خاص کلمه کاسه بزرگ گلی است که با شکل و ساختمان ظاهری کوه مخروطی تطابق دارد.

برج لاجیم سوادکوه توسط آل زیار در فاصله سالهای ۳۱۶ تا ۴۴۳ هجری قمری ساخته شده است. اهمیت برج لاجیم بیشتر به دلیل دارا بودن کتیبه پهلوی در کنار کتیبه کوفی است. این امر نشان میدهد که در قرن ۵ هجری قمری حکمرانان شمال ایران علاوه بر توجه به هنر دوران قبل از اسلام به خط و زبان آن دورانی نیز توجه داشته اند. قسمت بیرونی از بدنه مدور و گنبد مخروطی ساده و ظریف پوشیده که در داخل به حالت مدور تغییر شکل می دهد. مصالح آن آجر و ملاط ساروج است. ورودی در شرق بنا تعبیه گردیده و پایه گنبد به وسیله یک ردیف طاق نما تزئین گردیده است. در کمربند زیر گنبد دو کتیبه به خط کوفی و پهلوی ساسانی بر روی هم قرار گرفته که به دور بنا پیچیده است. کتیبه ی خط کوفی نام کیا اسماعیل ابوالفوراس شهریار ابن عباس صاحب بنا را به تاریخ ۴۱۳ هجری قمری نشان می‌دهد. محیط دایره بنا در قاعده ۲۶۸۰ سانتی متر، قطر فضای داخلی ۵۴۷ سانتی متر و پهنای ورودی آن ۱۱۲ سانتی متر می باشد. متاسفانه برج لاجیم به اشتباه به مقبره امامزاده عبدالله نیز مشهور است و عوام به زیارت آن به گمان امامزاده و مذهبی بودن می آیند. 

گنبد جبلیه کرمان

از سال ساخت بنا و دلائل ساخت این گنبد مطلبی ذکر نشده است. ایرانیان معتقدند که این مکان آتشکده یا مقبره یکی از زرتشتیان بوده و برخی نیز اعتقاد دارند که مزار سید محمد تباشیری است. ولی این مطلب اخیر را در بعضی نقاط تکذیب می‌کنند. پژوهشگران اروپایی نظیر هیلن براند این گنبد را متعلق به سلجوقیان می‌دانند . ولی این موضوع چندان درست به نظر نمی‌رسد چرا که  «جبلی» تحریف شده کلمه «گبری» است و طبق قواعد اشتقاقهای فارسی «گ» به «ج» بدل شده‌است . از این رو قدمت این گنبد را از این کلمه که آن را گنبد «گبر» نیز گفته‌اند می‌توان حدس زد که شاید مربوط به پیش از اسلام باشد و از بناهای زرتشتی و گبری است، گرچه سبک آن با سبک آتشکده ‌ها تطابق ندارد. برخی احتمال داده‌اند که بنای مذکور مربوط به اواخر دوره ساسانی باشد که اوائل اسلام تعمیر و مرمت شده‌است و یا اینکه در اوائل اسلام با الهام از معماری ساسانی بنا گردیده‌است. این بنا در دوره هایی (از جمله دوره سلجوقی به دستور محمد بن الیاس) تعمیر شده است. گنبد جبلیه در کنار یک تپه احداث شده و شاید یکی از دلایل سالم ماندن این گنبد از انواع سیل‌ها همین بوده است.گنبد جبلیه کرمان در سال ۱۳۱۶ توسط وزارت فرهنگ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۸۳ پس از مرمت تبدیل به گنجینه جبلیه کتیبه‌های تاریخی شد.

باغ دولت آباد یزد

عمارت بادگیر باغ دولت آباد یزد در زمان حکومت نادرشاه افشار به دستور سرسلسله خاندان خوانین یزد ساخته شده است. آن‌ها ابتدا با ایجاد یک قنات ۶۵ کیلومتری توانستند آب را از دیگر مناطق یزد به این باغ برسانند. بعد وقتی که خیالشان از وجود آب و توانایی رشد باغ و گیاهان راحت شد ساختمان دارالحکومه خود را ساختند. باغ دولت ‌آباد یزد در سال ۱۱۶۰ هجری قمری در دوره زندیه بنا شده است. این باغ توسط محمدتقی خان مشهور به خان بزرگ، سرسلسله خاندان خوانین یزد و مرد مقتدر آن عهد و معاصر با شاهرخ میرزا و کریم‌خان زند ساخته شد.  وی ابتدا قناتی با نام دولت آباد ایجاد کرد و سپس از آب آن قنات، باغ دولت آباد را به وجود آورد. این باغ مجموعه‌ای است شامل چندین ساختمان و حوض‌‌هایی که در میان درختان انگور و انار ایجاد شده‌اند. این قنات که در حدود دویست سال پیش توسط معمارانی مستعد ساخته شده است از ارتفاعات مهریز سرچشمه گرفته است و در طی مسیر خود علاوه بر آبیاری باغ‌ها، چندین آسیاب آبی را نیز به کار می‌اندازد. بعد از این که نادرشاه افشار کشته شد، مدت‌ها خانواده سلطنتی افشاریه، شاهرخ میرزا و کریم خان زند در این باغ ساکن بودند. باغ دولت آباد یزد در گذشته در فاصله‌ای دور از شهر و در میان درختانی انبوه ساخته شده بود. با گسترش ساخت‌و‌سازها در زمان پهلوی باغ دولت آباد هم به بقیه ساختمان‌های شهر یزد پیوست و بخشی از بافت شهر اصلی شد. حتی در دوران قبل از پهلوی به عنوان دروازه از آن یاد می‌شود. فانوس‌های زیادی شب‌ها در سرتاسر باغ روشن می‌شوند که جلوه خاصی به این بنا و شهر می‌بخشند. باغ دولت آباد که یکی از ۹ باغ ایرانی ثبت شده در میراث جهانی توسط یونسکو است با شماره ثبت ۷۷۴ در تاریخ ۱۳۴۶/۱۲/۲۳ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.

برح های خرقان قزوین

برج‌های دوگانه خَرَقان یا قاراقان در فاصله ی سی متری یکدیگر واقع شده و طبق کتیبه های موجود، با فاصله ی زمانی 26 سال از یکدیگر ساخته شده اند. زمان احداث برج اول 460 هجری و برج دوم 486 هجری است. هرچند در معماری برج های خرقان اندک تفاوتی به چشم می خورد، نقشه ساختمان و تزیینات آن شباهت زیادی به یکدیگر دارد. برح های خرقان در دوره سلجوقی ساخته شده اند و با فاصله ۲۹ متری از یکدیگر و در فاصله یک کیلومتری روستای حصار از توابع دهستان خرقان غربی در شهرستان آوج استان قزوین قرار دارند.  دهستان خرقان، در جنوب غربی شهرستان قزوین و میانه ی راه قزوین به همدان واقع شده است؛ در ادوار اسلامی این ناحیه از آبادانی و اهمیت فراوانی برخوردار بوده، تا آنجا که مورخان و جغرافی‌نویسان، خرقان را از آبادی های مهم به شمار آورده اند. حمدالله مستوفی درباره خرقان می نویسد: ولایتی است از چهل پاره دیه و از اقالیم چهارم هوایش به سردی مایل است و آبش از چشمه ها که از کوهها برخیزد تامین می کردد و در آن میوه فراوان یافت می شود و پنبه کمتر...دهستان خرقان طبق نوشته ی ابن فقیه در سال 241 هجری به شهرستان قزوین ملحق شد. گرچه تحقیقات تاریخی و باستانشناسی در ناحیه ی خرقان انجام نگرفته است، ولی آثار و تپه های پراکنده ی باستانی حکایت از آن دارد که ناحیه ی مزبور در دوره ی اسلامی، بویژه قرن پنجم و ششم هجری همزمان با حکمرانی سلجوقیان از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. دو برج خرقان، که از نظر معماری و تزیینات اهمیت ویژه ای دارند، در منطقه ای دورافتاده قرار گرفته و با گذشت حدود هزار سال از زمان احداث آن، هنوز عظمت خود را حفظ کرده اند و کمتر بیننده ای را می توان دید که از کنار آنها بی تفاوت بگذرد. این بنا در ۲۳ خرداد ۱۳۵۶ به شماره ۱۳۹۵ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است.

کاخ خورشید یا کلات نادری مشهد

 کاخ خورشید در شهر کلات نادری در فاصله ۱۶۰ کیلومتری مشهد، در خیابان اصلی شهر و در خیابان کلات نادری قرار دارد و در حدود ۲ ساعت و نیم با مشهد فاصله دارد. نادرشاه در سال ۱۱۵۱ هجری قمری، دستور ساخت کاخ خورشید را داد و ساخت این عمارت زیبا تا سال ۱۱۶۰ هجری قمری، یعنی سال انتهایی پادشاهی او ادامه پیدا کرد. کتیبه زیبایی که دور تا دور فضای گنبد کشیده شده و مزین به سوره نبا شده است، هم همین تاریخ را برای ساخت کاخ خورشید یا کاخ کلات نشان می‌دهد. گفته می‌شود که نادرشاه افشار  کاخ خورشید را به نام یکی از همسران اش  “خودشید” نامیده است. بسیاری بر این عقیده هستند که نادرشاه اینجا را ساخت تا جواهرات خود مانند کوه نور و دریای نور را در آن مخفی و از آن‌ها محافظت کند، برخی هم عقیده دارند که او اینجا را به عنوان مقبره خود انتخاب کرده بود. نادرشاه در جنگ‌هایی که با هند داشت، همیشه غنیمت‌ها و یادگاری‌هایی را با خود به همراه می‌آورد. یکی از این مهم‌ترین چیزهایی که او با خود آورد، معماران و هنرمندان مجربی هندی بود. او از دانش و هنر این افراد استفاده کرد تا در کنار هنر معماران ایرانی، کاخ خورشید را برای اقامت و نگهداری جواهرات خود بسازد. ساخت کاخ خورشید البته در زمان پادشاهی نادرشاه تمام نشد و تا سال‌ها به همان صورت ناتمام باقی ماند.سال‌ها بعد قاجاریان از این کاخ برای سکونت خود استفاده کردند. در نهایت هم اداره میراث فرهنگی اینجا را مرمت کرد و یکی از بخش های آن به موزه تبدیل شد. نقشه کاخ به صورت هشت ضلعی منظم است. ورود به کاخ از 8 سمت انجام می شود. این عمارت سه طبقه، در میانۀ باغی بزرگ واقع شده، قبل‌تر ارتفاعش حدودا ۲۵ متر بوده، اما با خراب شدن سومین طبقه، ارتفاع عمارت به ۲۰ متر رسیده است.

عمارت باغ نظر شیراز یا موزه پارس

باغ نظر شیراز که از این باغ وسیع تنها 7700 متر مربع باقیمانده و باقی در طول زمان توسط افراد مختلف تصرف شده و از بین رفته است، در خیابان کریم خان زند شهر شیراز واقع شده است. تاریخ احداث عمارت کلاه فرنگی باغ نظر به سال های پیش از سلطنت کریمخان زند باز می گردد. کریمخان، عمارت کلاه فرنگی، ارگ، دبوانخانه و بعضی از ساختمان های دیگر را در آن محوطه بنا کرد. در دوره قاجار نیز حسین علی میرزای فرمانفرما عمارتی در نزدیکی عمارت خورشید احداث کرد. در وسط باغ نظر که به باغ موزه نیز مشهور است، عمارت هشت ضلعی بسیار زیبایی ساخته شده که به کلاه فرنگی مشهور است. در زمان حکومت زندیه، این عمارت باشکوه محل پذیرایی میهمانان و سفیران خارجی و مراسم رسمی و اعیاد مختلف بوده است. این عمارت که از آثار دوره کریم‌خان زند است، به صورت هشت ضلعی ساخته شده و به وسیله ازاره های سنگی یکپارچه و تزیینات کاشی کاری با نقوش اسلیمی، گل و مرغ، مناظر شکارگاه و صحنه‌ های الهام گرفته از قصه‌ ها و داستان‌های قدیمی تزیین شده است. داخل بنا شامل یک تالار، مرکزی گنبد دار و چهار شاه نشین جانبی است که حد فاصل آن ها یک اتاق قرار دارد. در وسط تالار حوض مرمرینی وجود دارد که نقطه مرکزی آن است. در بالای عمارت اسپرها و لچکی‌ های کاشیکاری شده بنا را مزین کرده اند. این نگاره‌‌ ها به قرنیه در چهار ضلع منظره شکارگاه و روایت بر تخت نشستن حضرت سلیمان را نشان می ‌دهد. خارج بنا نیز دارای تزیینات کاشی‌ کاری و داخلش نقاشی‌ ها و مقرنس‌ کاری‌ هایی دارد. داخل عمارت حوضی از مرمر و چهار شاه‌ نشین و اتاق‌ هایی در چهار گوشه قرار دارد. چهار آب نما در چهار سوی ساختمان وجود داشته که آب نمای شمالی آن در مسیر خیابان زند قرار گرفته و تخریب شده است. بنا به وصیت کریم خان زند وکیل الرعایا، جسد وی را در شاه نشین شرقی عمارت دفن کردند و آن را آرامگاه وکیل نیز نامیدند. پس از مرگ کریمخان وی را در اینجا به خاک سپردند و آقا محمد خان قاجار در سال ۱۲۰۶ شمسی به دلیل کینه توزی دستور نبش قبر وی را داد و استخوان های او را به کاخ گلستان منتقل کردند و مجدداً در زمان پهلوی اول استخوان ها نبش قبر گردید و به این مکان عودت داده شد. ظاهراً قبر کریم‌ خان زند که به دستور آقا محمد خان قاجار نبش قبر شد، در شاه‌ نشین شرقی قرار داشته است. در سال ۱۳۱۵ خورشیدی کاربری این عمارت به همت انجمن آثار ملی ایران و با مشارکت شادروانان علی اصغر حکمت شیرازی، علی سامی و فریدون توللی تغییر یافت و به عنوان اولین موزه فارس شروع به کار کرد. آثار و اشیا موجود در آن، شامل اشیاء ماقبل تاریخ و دوران اسلامی است که از جمله این آثار؛ ظروف سفالی، مفرغی، کتب خطی، تابلوهای نقاشی و آثار لاکی مربوط به ادوار مختلف می باشد. باغ نظر شیراز در سال ۱۳۱۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

اقامتگاه بوم گردی عمارت قاجاریه شیراز

اقامتگاه بوم گردی عمارت قاجاریه شیراز در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. این اقامتگاه در سال ۱۳۹۷به بهره برداری رسید و دارای ۸ باب اتاق می باشد که اتاق ها در طبقات همکف، اول و دوم قرار دارند. موقعیت مکانی مناسب اقامتگاه بوم گردی عمارت قاجاریه، امکان دسترسی با حداکثر فاصله ۱.۵ کیلومتر تا خانه زینت الملوک، نارنجستان قوام، حمام گچینه، مسجد نصیر الملک مدرسه خان را امکان پذیر ساخته است. همچنین از اقامتگاه عمارت قاجاریه شیراز با پیمودن مسافت ۶۰۰ متر به صورت پیاده می توان از حرم شاهچراغ نیز بازدید کرد.