زیگورات چغازنبیل در استان خوزستان و از شرق به غرب، در میان مسیر شوشتر و شوش و از شمال به جنوب، مابین دزفول و اهواز و در ۴۲ کیلومتری شرق شهر شوش قرار گرفته و همچنین بخشی از محدوده شهرستان شوش به شمار می‌رود. در سمت شرق چغازنبیل، رود دز قرار گرفته و بین آن و شهر شوشتر فاصله انداخته است. زیگورات چغازنبیل (در سال ۱۹۷۹ میلادی) اولین اثر ثبت شده از ایران در فهرست جهانی یونسکو است.
چغازنبیل مربوط به دوران ایلام یا عیلام باستان است که به زبان ایلامی باستان، چغازنبیل را «دور اونتاش» نامیده می‌نامیدند. واژه زیگورات به معنای کوه و قله یا جای مرتفع است. نام کهن چغازنبیل یا دوراونتاش، به معنای جایگاه و محل اونتاش است. اما خود چغازنبیل در زبان لری، به معنای زنبیلی شبیه کوه است.
شهر باستانی شوش در شمال غربی زیگورات جای گرفته است. این زیگورات یا معبد هرمی شکل، در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد توسط «اونتاش ناپیرشا» فرمانروای عیلامی، برای یکی از خدایان باستانی به نام «اینشوشیناک» ساخته شده است. این زیگورات که هرمی با قاعده چهار ضلعی است، توسط دیوارهایی محافظت می‌شده است و اکنون این دیوارها بازسازی شده‌اند.
در مجموعه چغازنبیل، معابدی برای الهه‌های دیگر هم وجود دارد و به نظر می‌رسد قرار بوده معابد دیگری هم ساخته شود. اما فرمانروایان بعدی عیلامی، آن را ادامه ندادند.
عبادتگاه‌های دیگری برای خدایان و الهه‌های ایلام در چغازنبیل ساخته شده بود که عبارتند از: «نوسکو» Nusku (خدای آتش)، «پی نیکیر» Pinikir (مادربزرگ خدایان)، «اَدَد» Adad (خدای هوا)، «نین الی» Nin - Ali (همسر خدای هوا)، «شیموت» Shimut (خدای ایلام)، «منزت» Manzat (همسر خدای ایلام)، «نپراتپ» Nepratep (الهه‌های روزی دهنده)، «روهوراتیر» Ruhuratir (خدای انزان)، «هیشمتیک» Hishmitik (همسر خدای انزان)، «گال» Gal (خدای بزرگ ایلام)، «ایشنی کاراب» Ishni - karab (الهه سوگند) و دو معبد ناشناخته دیگر، واقع در کنار دروازه‌های غربی و جنوب شرقی حصار دوّم.
کتیبهٔ «اونتاش ناپیرشا» پادشاه ایلام، در چغازنبیل: من اونتاش گال: آجرهای طلایی را حکاکی کردم، من در اینجا این مأوا را برای خدایان گال و اینشوشیناک برپا کردم و این مکان مقدس را هدیه کردم، باشد که کارهای من که هدیه‌ای است برای خدایان گال و اینشوشیانک پذیرفته شود
در مجموعه چغازنبیل همچنین مجموعه‌ای از مقابر سلطنتی مربوط به عیلام باستان وجود دارد. چغازنبیل در روزگار خود، یک مرکز مذهبی و زیارتی بزرگ بوده است. زیگورات چغازنبیل، توسط حکومت آشوریان با فرمانروایی آشوربانیپال، در سال ۶۴۰ پیش از میلاد، مورد تهاجم قرار گرفته است. مطالعات باستان شناسی نشان داده است که ارتفاع زیگورات چغازنبیل تا قبل از تخریب توسط آشوربانیپال و فرسایش تدریجی، دوبرابر ارتفاع اکنون آن (۲۵ متر ارتفاع) و دارای ۵ طبقه بوده است. هر ضلع این زیگورات نزدیک به ۱۰۰ متر طول دارد. زیگورات یک ساختار مذهبی بوده که در منطقه میان رودان مانند عراق امروزی، تعداد بیشتری از آنها را می‌توانید ببینید. اما زیگورات چغازنبیل، نمونه‌ای منحصر به فرد در ایران به شمار می‌رود.
زیگورات چغازنبیل بیشتر با خشت خام و آجرهای خشت پخته شده ساخته شده است. آثاری از تزیینات و نگاره‌هایی دست ساز که به خطوط عیلامی و اکدی هستند، هم بر پیکره آن وجود دارد. از دیگر وجوه اهمیت چغازنبیل، صنعت کاشی کاری و لعاب کاری است که هنوز آثار آن در این معبد ویران شده دیده می‌شود. همچنین برخی مطالعات نشان می دهد که کهن ترین تصفیه خانه های آب جهان باستان در این مجموعه ایجاد شده است.
در سال ۱۸۹۰ میلادی زمین‌شناس سرشناس ژاک دو مورگان گزارش می‌دهد که در ناحیه چغازنبیل معادن نفت وجود دارد. گویا شرکت نفت ایران در پی همین گزارش بود که پایه‌گذاری شد. پس از گذشت پنجاه سال مهندسانی که سرگرم فعالیت‌های نفتی در چغازنبیل بودند آجری را یافتند که روی آن نوشته‌هایی بود. آجر را برای باستان شناسانی که در شوش کاوش می‌کردند فرستادند و پس از آن یک زنجیره کاوش هایی در چغازنبیل صورت گرفت که به کشف معبد چغازنبیل و آثار مهم دیگری انجامید. رومن گیرشمن باستان شناس فرانسوی در حدود ۱۰ سالی که در منطقه خوزستان به پژوهش پرداخت، چند مرحله از کاوش را هم در چغازنبیل به انجام رساند.
تصفیه خانه آب چغازنبیل واقع در جبهه غربی معبد اصلی قرار دارد. این تصفیه‌خانه با بهره‌گیری از ظروف مرتبط ساخته شده و از این بابت قدیمی‌ترین تصفیه‌خانه دنیا محسوب می‌شود. رومن گیرشمن، حفار چغازنبیل، اعتقاد دارد که آب مورد مصرف تصفیه خانه از فاصله ۴۵ کیلومتری و توسط کانالی از رودخانه کرخه تأمین می‌شده‌است. این درحالی است که رودخانه دز در فاصله ۳ کیلومتری معبد قرار دارد. عدم تأمین آب چغازنبیل از رودخانه دز، به خاطر اختلاف ارتفاع زیاد محوطه چغازنبیل با سطح رودخانه دز، می‌باشد.
گور دخمه زرتشتیان یزد را با نام های دیگری همچون برج خاموشان و یا برج سکوت می شناسند. این گور دخمه در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی یزد و در حوالی منطقه صفائیه قرار دارد. بر بلندای کوهی رسوبی و کم ارتفاع به نام کوه دخمه، عمارتی سنگی مدور برج مانند با فضای میان تهی قرار دارد که به دخمه زرتشتیان مشهور است. دخمه محلی است که زرتشتیان از دیر باز تا حدود چهل سال پیش، اموات خود را طبق اصول، فرهنگ و آداب و سنن مذهبی خود و طی انجام مراسم ویژه در آن می‌نهادند تا طعمه کرکس‌های کوه‌های اطراف شوند. در دامنه ضلع شمالی کوه دخمه نیز چند عمارت خشت و گلی، آجری، سنگی و یا ترکیبی از این‌ها وجود دارد که به دوران صفویه تعلق دارند و از سازه‌های رفاهی این دوران هستند که به نام خیله شهرت دارند. برج خاموشان در سال ۱۳۸۱ توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
در گذشتهٔ دور جنازه‌های زرتشتیان را در برج می‌گذاشتند تا خوراک پرنده‌ها شود که این کار توسط نساسالار انجام می‌شد. بعدها استخوان‌ها را در چاهی می‌ریخته‌اند. این کار برای جلوگیری از آلوده‌شدن خاک بوده است.
یکی از جاذبه های گردشگری شهر یزد، آتشکده زرتشتیان یزد می باشد. آتشکده یزد را که با نام‌های دیگری همچون آتشکده بهرام یزد و خانه زرتشتیان یزد نیز می‌شناسند که در دوران پهلوی اول ساخته شده و ارزش بسیاری برای زرتشتیان دارد. این مکان با نام آتشکده وَرهُرام نیز شناخته می‌شود و آتش مقدس ورهرام در آن قرار دارد.
این آتشکده در تاریخ 22 شهریور 1378 با شماره 2431 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. ساختمان اصلی آتشکده بر ارتفاعی حدود یک متر و چهل سانت از سطح زمین قرار دارد. سرستون‌های سنگی جلو تالار ساختمان اصلی و سنگ‌های گلدار پای دیوارها کار هنرمندان اصفهانی است. ٰاین هنرمندان سنگ‌ها را در اصفهان تراشیده و سپس تا یزد برده‌اند. یکی از جذاب‌ترین تزیینات ساختمان آتشکده یزد نگاره فروهر است که بر بالای ورودی خودنمایی میکند.
ساختمان آتشکده یزد در سال ۱۳۱۳ توسط یکی از سرمایه داران یزدی به نام همابائی در قطعه زمینی از سوی چند تن از یزدی ها به نام امانت که به یاد فوت پدرشان به امانت گذاشته شده بودند، ساخته شد. ارباب جمشید امانت، سرپرستی و نظارت ساخت این بنا را بر عهده داشت. وی در خاطرات خود نوشته است: چهار بار با کشتی های بخار بر روی آب‌های خروشان اقیانوس هند و یک بار پیاده و با شتر در ریگزارهای بلوچستان ایران و پاکستان رفتیم تا سرانجام انجمن پارسیان هند پرداخت هزینهٔ ساختمان آتش ورهرام یزد را پذیرفت.
آتشی که درون این آتشکده می‌سوزد بیش از ۱۵۰۰ سال است که روشن مانده‌است. این آتش فروزه‌ای است از آتش آتشکده کاریان در لارستان که به عقدای یزد آورده شد و نزدیک به ۷۰۰ سال در آنجا روشن نگه داشته شد و سپس در سال ۱۱۷۴ میلادی از عقدا به اردکان (روستای ترک آباد) برده شد و نزدیک به ۳۰۰ سال نیز در ترک آباد بود و در سال ۱۴۷۴ میلادی از ترک آباد به یزد برده و نگهداری شد. نخست در محله‌ای به نام «خلف خان علی» در خانهٔ یکی از موبدان بزرگ به نام «موبد تیرانداز آذر گشسب» نگهداری می‌شد و در سال ۱۳۱۳ پس از ساخته شدن این آتشکده به درون آن برده شد.
این آتشکده در خیابان «آیت‌الله کاشانی» یزد است. ورود به این نیایشگاه همیشه برای نیایش کنندگان با آدابی همراه بوده‌است. از جمله پاکیزگی زنان و مردان. مردان باید برای ورود با کلاه سفید و زنان با روسری سفید و لباس رنگ روشن و بدون کفش وارد شوند. آتش مقدس درون مجمر بزرگی از جنس برنز است و شخصی به نام «هیربد» مسئول روشن نگه‌داشتن آن است. بازدیدکنندگان این آتشکده می‌توانند این آتش همیشه فروزان را از پشت دیوار شیشه‌ای ببینند.
مناره چهل دختران بنای عهد سلاجقه از اولین سال قرن ششم هجری
مناره چهل دختران در منتهی الیه شمالی محله جوباره از محلات قدیمی اصفهان و محل سکونت یهودیان این شهر واقع شده و در حدود ۲۱ متر ارتفاع دارد ولی به نظر می رسد که قسمتی از نوک مناره از بین رفته باشد. پنجره بزرگی در قسمت بالای منار و در ثلث دوم بدنه آن رو به سمت جنوب قرار دارد. دهانه این پنجره به شکل مربع مستطیل است و در قسمت بالای آن از چوب و در طرفین آن ستون های گرد کوچکی است که نیمی از آن ها در داخل دیوار مناره قرار دارد.
ساکنین اطراف این مناره، مناره چهل دختران را به نام مناره گارلنگ هم می نامند. در حدود اوایل قرن بیستم در یکی از خانه های مجاور این مناره یکی از مبلغین انگلیسی پرو تستان مذهب به نام گارلند سکونت داشته و کار رسمی او تبلیغ یهودیان اصفهان به آئین مسیحیت بوده است. گارلند زبان فارسی را به خوبی صحبت می کرده و مدت زیادی در این محل ساکن بوده است و بر اثر تبلیغ او عمده ای یهودی مسیحی شدند. گارلند پس از وفات در قبرستان ارامنه مدفون است. ساختمان محل سکونت او به نام ساختمان گارلند معروف بوده است که در حال حاضر اثری از آن نیست.
کتیبه فوقانی مناره به خط کوفی آجری برجسته بر زمینه آجری پنج آیه اول سوره (طه) است به شرح زیر:
بسم الله الرحمن الرحیم. طه. ما انزلنا علیک القرآن لتشقی. الا تذکرة لمن یخشی. تنزیلا ممن خلق الارض و السموات العلی. الرحمن علی العرش استوی.
در قسمت فوقانی قاعده این مناره به خط ثلث برجسته بر زمینه آجری کتیبه ذیل در پنج سطر به شرح زیر گچ بری شده است:
بسم الله الرحمن الرحیم لا اله الا الله
وحده لاشریک له محمد رسول الله صلی الله علیه
خیرالناس بعد رسول الله صلی الله علیه
...................................................
.... علی بن ابی طالب رضی الله عنهم اجمعین
مناره چهل دختران را ابی الفتح نهوجی با هزینه خود در سال ۵۰۱ هجری ساخته است. نهوج از توابع اردستان است.
بر روی یکی از اضلاع قاعده مناره چهل دختران به خط کوفی آجری برجسته بر زمینه آجری ساده در شش سطر کتیبه ای موجود است که بانی ساختمان آن را ابی الفتح بن محمد بن عبدالواحد نهوجی و سال اتمام ساختمان آن را ۵۰۱ هجری تعیین می کند. کتیبه به این شرح است:
هذه المنارة بنیت من ماله الاسفهسلار
ابی الفتح بن محمد بن عبدالواحد
النهوجی تقرباً الی الله سبحانه و
تعالی و ابتغاءِ مرضاته و جزیل ثوابه
تقبل الله منه برحمته و فرغ من اتمامها
فی سنة احدی و خمس مائة هجرویه
امامزاده درب امام اصفهان یا امامزاده ماستی
امامزاده درب امام
در محله سنبلستان (سنبلان یا چمبلان) از محلات قدیمی شهر اصفهان در مجاور محله تاریخی دردشت واقع شده است. که آرامگاه دو امامزاده ابراهیم بطحا و زین العابدین (ع) است. نسب این دو امامزاده به امام حسن (ع) و امام جعفر صادق (ع) می رسد. ساختمان آن در سال ۸۵۷ هجری قمری در دوره جهان شاه قراقویونلو ساخته شده است.
بنای تاریخی درب امام از دو گنبد بزرگ و کوچک و یک سر در کاشیکاری و سه صحن در سه جهت شمال و شرق و غرب تشکیل شده است. سر در اصلی در محوطه شمالی واقع شده و به نام امیر زاده جهانشاه مورخ به سال ۸۵۷ هجری می باشد و با کاشی های معرق موزون و بسیار زیبا ساخته شده است.
بسیاری از محققین از جمله آندره گدار به تغییرات بعدی بنا در دوره های مختلف و به خصوص صفویه اشاره کرده اند کتیبه سردر به خط ثلث سفید با کاشی معرق بر زمینه آبی لاجوردی به زبان فارسی نوشته شده است.
در سمت شرق این سردر، سردر دیگری است که کتیبه های آن به تعمیرات بنا در دوره شاه سلطان حسین صفوی اشاره می کند. نویسنده این کتیبه ها محمدرضا امامی و خطاط دیگری به نام عبدالرحیم می باشند. گنبدهای موجود در بنای تاریخی درب امام در یک زمان ساخته نشده اند.
گنبد بزرگ همزمان با ساختمان بقعه در قرن نهم ساخته شده است و پوشش کاشیکاری آن در دوره سلطنت شاه عباس اول تعمیر یا تجدید شده است و کتیبه های آن شامل آیات قرآن مجید می باشند. اما گنبد کوچک در سال ۱۰۸۱ هجری ساخته شده است. کتیبه این گنبد به خط محمدرضا امامی است. در غرب محوطه درب امام مسجد کوچکی است که منسوب به سعید بن جبیر از بزرگانی است که در اوایل اسلام در اصفهان امامت داشته است.
گفته شده قبر مادر امیرجهانشاه قراقویونلو در این امامزاده قرار دارد.
این دو امامزاده به همراه کاروان بعد از شهادت امام رضا (ع) به منظور عرض تسلیت به نبیره ها و نوه های امام رضا (ع) عازم ایران شدند اما سفر آنها در حالی بود که سپاهی از عباسیان و هارون رشید آنها را تا ایران تعقیب کردند. در این تعقیب و گریز دو امامزاده ابراهیم و زین العابدین به محله ی درب امام اصفهان مراجعه کردند و به نبیره ها و نوه‌های سید بن جبیر که از یاران امام حسن مجتبی (ع) بودند، پناه آوردند. دو امامزاده در حالی به نوه های سید بن جبیر پناه آوردند که آنها به هنگام آوردن نان و ماست برای پذیرایی از این دو امامزاده مشاهده کردند که امامزاده ابراهیم و زین العابدین توسط دشمنان به شهادت رسیدند و همین شد که از آن زمان تاکنون مردم برای رفع حاجات خود نان و ماست نذر این دو امامزاده می کنند. هر حاجت گیرنده سه تا نان و ماست نذر می کند که یکی را قبل از گرفتن حاجت ادا و دو بار نذری نان و ماست را پس از ادا شدن حاجت، بین مردم توزیع می کنند
منبع کتاب گنجینه آثار تاریخی اصفهان تالیف دکتر لطف الله هنرفر، صفحات ۳۴۱ تا ۳۵۳
سلطان بخت آغا، همسر سلطان محمود آل مظفر پادشاه سده هشتم خورشیدی بود. نام اصلی سلطان بخت آغا "خان سلطان" و دختر امیر غیاث الدین کیخسرو اینجو بود. امیرمبارزالدین پادشاه آل مظفر و ناحیه کرمان و ابواسحاق اینجو پادشاه اصفهان و شیراز بود. امیرمبارزالدین به شیراز حمله میکند و به دلیل اینکه شیراز دچار شورش شد ابواسحاق به اصفهان آمد. امیر مبارزالدین مدتی اصفهان را محاصره نمود و ابواسحاق اینجو خودش را تسلیم کرد و امیرمبارزالدین وی را به قتل رساند. پس از مدتی سلطان محمد و شاه شجاع پدرشان را (امیرمبارزالدین) کور و زندانی کردند و سلطان محمد پادشاه اصفهان و شاه شجاع پادشاه شیراز شد. سلطان بخت آغا پس از قتل عمویش، "شاه شیخ ابواسحاق" به دست آل مظفر تصمیم گرفت با ازدواج با سلطان محمود آل مظفر به دربار او نفوذ کرده و به این ترتیب انتقام خون عمویش را بگیرد. در این راه برادر شوهرش "شاه شجاع" به او کمک کرد. شاه شجاع مدتی اصفهان را محاصره میکند ولی بعد از مدتی پشیمان و به شیراز برگشت. پس از مدتی سلطان محمود به توطئه های همسرش پی برد و در سال ۷۶۹ قمری سلطان بخت آغا را با زه کمان خفه کرد. اما بعدا به دلیل علاقه ای که به سلطان بخت آغا داشت به شدت از کار خود پشیمان شد. بنای آرامگاه سلطان بخت آغا در کنار مناره های دردشت واقع شده است. گنبد سلطان بخت آغا دارای تزئینات کاشی های فیروزه ای و لاجوردی بر زمینه ی آجری می باشد. در کتیبه ای که بر روی سنگ قبر سلطان بخت آغا قرار دارد نام و تاریخ وفات وی ذکر شده است. آرامگاه سلطان بخت آغا در دی ماه سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. دو مناره دردشت با سردر بلندی به ارتفاع ۱۵ متر در کنار آرامگاه سلطان بخت آغا قرار دارد.
